ATAXIA TELANGIECTASIA

ATAXIA TELANGIECTASIA

Ataxia telangiectasia pek yaygın görülmeyen genetik bir nörolojik bozukluktur. Çok sık görülmemesine karşın dünya genelinde her populasyonda bulunabilir. Ortaya çıkma sıklığı 1/40.000 ile 1/100.000 arasındadır. Birey doğumda da hastalığı taşımasına rağmen hastalık kendini ilk olarak çoçukluğun toddler evresinde( yeni yürümeye başlanan evre) belli eder. Beynin motor kontrol bölgesi olan cerebellumda giderek artan bir hasara neden olur, bu da denge ve koordinasyon eksikliğine yol açar.

Ataxia telangiectasia (AT) otozomal resessif olarak kalıtlanan bir genetik hastalıktır. Hastalığın adı ataxia ve talangiectases terimlerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Ataxia koordinasyon yeteneğinin azalması, telangiectases ise damlarların anormal bir şekilde genişleyerek ağsı bir görüntü alması demektir. Vücuttaki bir çok dokuyu ve sistemi etkiler. Nörolojik kabiliyet azalması, koordinasyon bozuklukları, damarların anormal olarak genişlemesi, bağışıklık sistemi bozuklukları ve buna bağlı olarak da lösemi gibi birçok tehlikeli hastalığa yakalanma riskinin artması ve radiosensitivitenin yani radiant enerjiye olan hassaslığın artması gibi bir çok semptomun varlığıyla karakterize edilebilir.

ATM adı verilen bir gendeki mutasyonlar sonucu oluşur. ATM geni on birinci kromozomun uzun kolunda bulunur(11q22-23). En belirgin semptomlarından biri damarların genişleyerek belirginleşmesidir. Bu, gözün beyaz kısımlarında, derinin burun ve kulak gibi belirli kısımlarında belirgin bir şekilde görülebilir. Ayrıca deri güneş ışığına maruz kaldığında normal olmayan pigmentleşmeler gösterir. İkinci önemli bir semptom da çocukluğun ilerleyen aşamalarında görülen hareket koordinasyonunun azalmasıdır.

ATM proteinin asıl görevi DNA hasarlarına karşılık hücrede oluşan hücresel cevapların oluşumunu sağlamaktır. ATM geni mutasyona uğradığında , bu hücresel sinyal ağları çalışmaz ve hücre DNA daki hasarı gidermeye yönelik cevapları doğru olarak veremez.

Hastalığın teşhisi : AT li çoğu çocuk yürümeye başladıkları zamana dek normal görünürler. Toddlerların yürümeye ilk başlama aşamalarında çok dengeli olmaları beklenmez ama AT ile birleştiğinde bu denge eksikliği giderek kötüleşir ve hastalar yardım olmadan yürüyemez hale gelir, tekerlekli sandelye kullanmak zorunda kalırlar. Konuşma kötüleşir ve göz hareketlerini düzenlemede sorunlar ortaya çıkar.Cerebellumun dejenere olmasıyla artan koordinasyon bozuklukları çoğu AT hastasının yemek, içmek gibi basit işleri bile yardımsız yapamamasına neden olur. Hastaların çoğunda bağışıklık sisteminin zayıflamasından dolayı sık sık solunum yolu enfeksiyonları görülmeye başlar. Saçların beyazlaması gibi erken yaşlanma belirtileri görülmeye başlar. AT li insanların x ışınlarında bulunan çeşitteki radyasyona hassaslıkları artar. Kanser tedavisinde kullanılan ana yöntemlerden biri ışın tedavisidir. Bu yüzden de AT li hastalara tedavi sırasında özen gösterilmelidir.

Hastalığın moleküler temeli : 1995 yılında Tel Aviv’de bir grup araştırmacı AT den sorumlu olan geni buldu. Bu gen ATM proteinini kodlayan gendir. ATM proteininin hücre döngüsünün regulasyonunda ve hasarlı DNA üretiminin engellenmesinde önemli bir rol oynadığı bilinmektedir.

AT li hastaların hücrelerinde ATM proteini bulunmaz. Ayrıca ATM diğer regulatör proteinlere de mesaj iletiminde görevlidir. Yokluğu mesaj iletimini engeller, bu yüzden de vücudun birçok farklı sistemi olumsuz yönde etkilenir.

Hastalığın önlenmesi : AT otozomal resessif olarak kalıtlanır. Nesilden nesile genler sayesinde aktarılabilmektedir. Yani AT hastası , ebevynlerinin her ikisinden de birer kopya hasarlı gen almıştır. Çoğu insanda hasarlı genler bulunabilir ama hasarlı genin yanında bulunan normal gen hasarlı geni baskılar ve hastalığın fenotipte ortaya çıkmasını engeller.Bu tip bireylere taşıyıcı bireyler adı verilir. Hatalı AT genini taşıyan fakat hastalığı fenotiplerinde göstermeyen taşıyıcı bireyler çocuk yaptıklarında doğacak çocuklar %25 olasılıkla sağlıklı, %50 olasılıkla taşıyıcı ve %25 olasılıkla da hasta olurlar. Bu yüzden taşıyıcı bireyler çocuk sahibi olmak istediklerinde genetik danışmanlıklara başvurmalıdırlar. Prenatal test yöntemleri klinik olarak uygun yöntemlerdir ve DNA mutasyon analizi ya da ailedeki bireylerin moleküler teşhisleriyle bağlantılı bir analiz yapılarak gerçekleştirilebilir. DNA mutasyon analizi ilk önce ailedeki spesifik hastalık yapıcı mutasyonların incelenmesi şeklinde yapılmalıdır. Eğer iki hastalık yapıcı mutasyona rastlanırsa uygun prenatal teşhis testleri riskte olan aile bireylerine uygulanabilir.

Epidemolojik çalışmalar AT taşıyıcılarının kanser özellikle de göğüs kanseri riskinin arttığını göstermiştir. Kalp krizi riskinin de AT taşıyıcılarında arttığı düşünülmektedir. In vitro çalışmalar taşıyıcı bireylerin de ortalama seviyelerde de olsa radyosentivitesi olduğunu göstermektedir. Bazı heterozigotlarda da ortalama değerlerde ATM proteini bulunur. ATM heterozigotlarında kanser ve radyosensitivite riski olup olmadığı sorusu tam olarak çözümlenememiştir

Hastalığın tedavisi : Nörolojik bozuklukların ilerlemesinin engellenmesi ya da bağışıklık sistemi bozukluklarının düzeltilmesi dışında etkili bir terapi şekli geliştirilememiştir. ATM geninin baz sırasının belirlenmesi ve klonlanmasıyla tedavi tekniklerini geliştirici araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Bunlar gen terapisi, ilaç dizaynı ve fonksiyonel proteinin doğrudan değiştirilmesini içeren araştırmalardır. AT ile ilgili çalışmalar kanser, nörodejenerasyon, bağışıklık sistemi bozuklukları ve yaşlanma süreçleri ile ilgili yapılan araştırmalarada bilgi sağlayarak anlaşılmalarına yardımcı olmaktadır.

KAYNAKLAR

Scriver, C.R., Beaudet A.L., Sly, W.S., Valle, D. The Methabolic Basis of Inherited Disease.7th

edition. Mc-Graw Hill Inc.(1995). volume III. p.3467-3473, 3430-3439, 4410.

Emery, A.E.H., Rimoin, D.L. Principles and Practice of Medical Genetics. 2nd edition. Churchil

Livingstone(1991) . volume II. p. 1324-1329.

Thompson, J.S., Thompson, M.W. Genetics in Medicine . 4th edition. WB Saunders Company,

Pheledelphia(1986). p. 161, 130, 307, 84-93.

Marx, Jean L. A revolution in Biotechnology. Cambridge University Press(1989). p.172-180.

Benjamin, C.L., Garmon, G., Funston, J. Human Biology . Internal edition. Mc-Graw Hill Companies(1997). p. 234-5, 508-9, 33.

Trent,R.J. Molecular Medicine. 2nd edition. Churchill Livingstone(1997). p.128,132.

National Center for Biotechnology Information. www.ncbi.nlm.nih.gov

Medlineplus Health Information. www.medlineplus.gov