Akrabalik Dizgeleri Anasoyu Babasoyu

Yazar: Ebru Yılmaz Tarih: 27 Ağustos 2010 Kategori: Genel Sağlık

Akrabalık Dizgeleri

Toplumların ya da toplulukların akrabalığa sınır getirmeleri yanında akrabalara değer atfetmelerine de rastlanmaktadır. Sözgelimi,kimi toplumlarda kadınlara dayalı akrabalar unutulurken erkeklere dayalı olanlar önemsenmekte ya da bunun tam tersi olmaktadır. Bu sınırlama ve değerlendirmeler, akrabalık olgusu üzerinde kimi dizgelerin oluşmasına neden olmuşlardır. Örneğin, A-Tek Soylu Akrabalık Dizgeleri, B-Çift Soylu Akrabalık Dizgeleri, C-Değişik Sapmalı (Tercihli) Akrabalık Dizgeleri gibi.

Tek Soylu Akrabalık Dizgeleri

Bu akrabalık dizgesi, akrabalığın tanınmasını sınırlamak için, ana ya da babadan bir teki yoluyla ilişkilerin ele alındığı bir uygulamadır. Tek soylu dizge, iki tiptir: a-İçinde baba yoluyla ilişkilerin önemsendiği “Baba Soyu Akrabalık Dizgesi”, b-Anasal ilişkilerin vurgulandığı “Ana Soylu Akrabalık Dizgesi” gibi.

a-Babasoyu Akrabalıklar

Babasoyu Akrabalık Sistemi’nde, bir erkek ya da kadın, baba yanlı akrabalarına bağlantılandırılır ve kızlarının çocuklarından, oğullarının kızlarının çocuklarından ayrı tutulur. Böylece, kuşaklar boyu kalıcılığını sürdüren kendi içsel örgütü ve özgül çıkarları olan bir küme oluşturabilirler. Bu türden kalıcı bir kümeye “Babayanlı Soy” ya da “Babasoyu” adı verilir. Ayrıca, halkbilimi literatüründe “Atasoyu Akrabalık” ve “Totemic Kinship” (Totem Akrabalığı: Ortak, kutsal bir simgeye bağlı olmalarından ötürü birbirlerini akraba kabul edenler) şeklindeki başlıklarla söz edilen akrabalıklar da Babasoyu Akrabalıklar içerisinde düşünülür.

Bir baba soyunun erkek üyesi, özgün soyun, bir dalının gizilgücü olarak, kurucusudur. Bu durumda, kimi toplumlarda her soy, bölünmüş bir kümedir. Bu tür kümelerin varlığı, toprak haklarından ve üyelerinin evliliklerinin denetiminde üyelerin ortak çıkarınca, karşılıklı yardımlaşma yükümlülüklerinden kaynaklanır. Kimi toplumlarda bu küçük soylar, aşiretler biçiminde başka soylara savaş açar, ortaya yasalar düzeyinde aşiret töreleri koyarlar. Sözgelimi, bir anne, baba soyunun devamı için erkek kardeşini oğluna yeğler. Kızlara miras verilmez; üçü kız biri oğlan dört çocuklu bir anneye: “Kaç çocuğun var?” sorusu yöneltildiğinde: “Tanrıya şükür, bir” der ve oğlunu gösterir. Kız çocukları bu toplumda elliktir (yabana gidicidir). Onlar başka soyun devamını sağlayan doğurgan bir araçtırlar. Oğlan çocuğu olmayan, dört kız çocuklu bir anneye : “Kaç doğum yaptın, kaçı sağ ?” diye sorulduğunda: “Dört…Dön de dördünün de üstünü toprakla ört. Ocak tüttürücümüz yok” diye dertlenir, serzenişte bulunur (Sivas, Kangal).

b-Anasoyu Akrabalıklar

Bu dizgede anasoyuna, anasal ilişkilere önem verilir. Bu dizge, bir kadından, onun oğul kızlarından, onun kızlarının kız çocuklarından, onun kızlarından olan kız torunlarından meydana gelir. Oğullarının çocukları ve oğullarının oğlan çocuklarının çocukları akraba sayılmazlar. Anayanlı soylar, babayanlı soylar gibi, çok bölünmezler. Anayanlı soylarda en çok iki yerleşim birimine rastlanır.

1-Yerel küme, anasoyu kadınlarının kocaları ve çocukları, ana evinde, ana toprağında ve ana otoritesinde kümelenmeleriyle olur.

2- Anasoyu erkekleri, onların karıları ve çocuklarıyla birlikte, yine ana evinde kümelenmeleriyle olur. Birinci durumda yerel kadınlar kümesi, kendi anayanlarından bir erkeğin danışmanlığına ve önderliğine gereksinme duyabilirler. Aynı sav, babayanlı soy küme için geçerli olmaz. Zira erkeklerden oluşan bir yerel küme, bir kadının danışmanlığına ve önderliğine her zaman gereksinme duymayabilir.

Çift Soylu Akrabalık Dizgeleri

Bu dizgede babayanlı ve anayanlı ilkeler, her biri kendi özgün bağlamı içinde olmak üzere bulunur. Nijerya’da Yakolar arasında bir erkek, başlangıçta karısının akrabalarıyla bir süre birlikte yaşama döneminden sonra erkek akrabalarının yanına döner; birlikte yaşamaya başlar ve babasoyu tarafından denetlenen toprağını işler; aynı zamanda belirli mezhepler için din adamları sağlayan bir anayanı soyuna ait bulunur; anayanı soyundan taşınabilir mal ve miras alır. Çift soylu akrabalık sisteminde iki kalıcı dizi vardır ve her insan, her bir dizideki birine ya da her ikisine ait olabilir.

Değişik Sapmalı (Tercihli) Akrabalık Dizgeleri

Bu teksoylu sistemlerin bir sapmalı türü olup, bireyin babasının kümesine mi, yoksa anasının kümesine mi ait olduğunu kendisinin seçebileceği bir sistemdir. Ancak, birey aynı anda iki yana da ait olamaz ya üa en azından aynı derecede ait olamaz. Bu dizgede bireyin tercihlerini yapmada bir serbestliğe sahip olmaları söz konusudur. Böylece bireyler, anlamlı bir serbestlik içerisinde kendilerini babalarının yandaşlarıyla mı, analarının yandaşlarıyla mı ilintileşecekleri konusunda seçim sapmakta özgürdürler; zaman içerisinde bu seçimlerde değişiklik de yapabilirler. Burada belirlenmiş bir akrabalık halkasının birlikte getirdiği haklar ve görevler yerine, birim içinde yeni üyelerin birer köprübaşı elde edebilmelerine olanak sağlayan değişik türlerdeki, kişiden kişiye halkaların kurulması önemlidir. Bu dizgede akrabalıklar, bireylerin seçimleriyle oluşturdukları gönüllü kümeler biçimini alır.